Kto może zostać rodzicem zastępczym

Jak najlepiej pomóc dziecku – czyli kto może zostać rodzicem zastępczym?

Dzieci, których rodzice z różnych powodów nie mogą się nimi opiekować, do czasu decyzji sądu trafiają do opieki zastępczej. Dzieci te mają za sobą wiele trudnych przeżyć, a także doświadczają rozstania z biologicznymi rodzicami i zostają odseparowane od wszystkiego, co dotąd znały. Powinny one znaleźć się w bezpiecznym, zapewniającym możliwie największą przewidywalność i stałość otoczeniu wśród nie więcej niż kilku osób.

Takie warunki najłatwiej stworzyć w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecku lub placówce typu rodzinnego. W środowisku rodzinnym dziecka łatwiej się zaadaptować, a jego opiekunowie zastępczy mają większe możliwości zapewnienia mu właściwej opieki oraz odczytywania i zaspokajania jego potrzeb. Dziecko zyskuje szanse na otrzymanie wystarczającej uwagi i troski oraz stworzenie relacji z zastępczymi rodzicami, co jest kluczowe dla jego właściwego rozwoju. Przebywając w dobrze funkcjonującej rodzinie zdobywa umiejętności społeczne, ma szansę doświadczyć właściwego wsparcia ze strony dorosłych i uczy się jak samemu w przyszłości radzić sobie w relacjach rodzinnych i podtrzymywać więzi z bliskimi.

Rodzina biologiczna dziecka zyskuje natomiast czas na poradzenie sobie z problemami, z powodu których – ich dziecko trafiło do pieczy zastępczej i przywrócenie właściwego funkcjonowania w rolach rodzicielskich, a tym samym – szansę na powrót dziecka.

Osoby, które chciałyby pomóc jednemu lub kilkorgu dzieciom poprzez zapewnienie im rodzinnej opieki na okres przebywania poza własną rodziną, mogą zgłaszać się do lokalnego organizatora rodzinnej pieczy zastępczej. W zależności od miejsca zamieszkania może to być Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej lub Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie. Przyszli opiekunowie zastępczy powinni posiadać odpowiednie predyspozycje, silną i właściwą motywację, a także powinni być dobrze przygotowani do pełnienia tej niezwykłej, lecz trudnej roli. Rodzinę zastępczą może stworzyć małżeństwo lub osoba samotna (tj. niepozostająca w związku małżeńskim). Opiekunowie zastępczy mogą być bezdzietni lub posiadać własne dzieci, przy czym rodzice z własnymi dziećmi powinni właściwie ocenić swoje możliwości zapewnienia opieki kolejnym dzieciom przyjętym do rodziny.

Prawo nakłada na opiekunów zastępczych szereg wymogów formalnych:

• osoby te muszą dawać rękojmię należytego sprawowania pieczy zastępczej
• nie mogą być obecnie ani w przeszłości pozbawione władzy rodzicielskiej oraz władza rodzicielska nie jest im ograniczona ani zawieszona
• wypełniają obowiązek alimentacyjny – w przypadku gdy taki obowiązek w stosunku do nich wynika z tytułu egzekucyjnego
• nie są ograniczone w zdolności do czynności prawnych
• muszą być zdolne do sprawowania właściwej opieki nad dzieckiem, co musi zostać potwierdzone zaświadczeniem lekarskim o stanie zdrowia oraz opinią o posiadaniu predyspozycji i motywacji do pełnienia funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka wystawioną przez psychologa
• przebywają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej
• zapewnią odpowiednie warunki bytowe i mieszkaniowe umożliwiające dziecku zaspokajanie jego indywidualnych potrzeb, w tym: rozwoju emocjonalnego, fizycznego i społecznego, właściwej edukacji i rozwoju zainteresowań, wypoczynku i organizacji czasu wolnego.
• w przypadku rodziny zastępczej niezawodowej co najmniej jedna osoba tworząca tę rodzinę musi posiadać stałe źródło dochodów.

Kandydaci na opiekunów zastępczych muszą również odbyć kompleksowe szkolenie przygotowujące ich do tej funkcji oraz otrzymać świadectwo jego ukończenia, a następnie uzyskać zaświadczenie kwalifikacyjne od organizatora pieczy.

Dzieci w pieczy zastępczej mają szczególne potrzeby i wymagania, stąd umiejętności i doświadczenie zdobyte w opiece nad własnymi dziećmi lub w pracy z dziećmi np. w placówce edukacyjnej, najczęściej nie wystarczają, by sprawdzić się w roli opiekuna zastępczego. Specjaliści, którzy przygotowują przyszłych rodziców zastępczych do wychowywania tych dzieci, szukają u opiekunów odpowiednich predyspozycji i pomagają im je rozwijać.

Opiekunowie zastępczy przygotowują się do rozumienia jak wcześniejsze przeżycia i separacja z rodzicami wpłynęły na rozwój dziecka i jego funkcjonowanie. Uczą się jak odczytywać potrzeby dzieci i właściwie na nie odpowiadać. Uczą się jak nawiązywać więź z dzieckiem, które ma problemy w relacjach z innymi. Poznają metody wychowawcze właściwe do stosowania wobec dzieci ze szczególnymi potrzebami i uczą się stosować je w praktyce. Dowiadują się jak wspierać dzieci, które mają opóźnienia rozwojowe i jak pomóc im wrócić na właściwą ścieżkę rozwoju. Poznają możliwości wsparcia dla siebie, przyjętych dzieci i własnej rodziny, które będą otrzymywać od organizatora rodzinnej pieczy zastępczej, rozwijają umiejętności pracy zespołowej z osobami, instytucjami i organizacjami pozarządowymi pracującymi na rzecz dziecka i rodziny. Poznają innych kandydatów i istniejące już rodziny zastępcze, z którymi w przyszłości będą tworzyć sieci wzajemnego wsparcia.

Kandydaci w procesie przygotowywania się do podjęcia opieki zastępczej, są prowadzeni i oceniani przez specjalistów, ale także sami poznają i oceniają swoje możliwości i ograniczenia co do  spełnienia się w tej roli. Nie każdy może zostać rodziną zastępczą, ale osoby, które podejmą się tej roli szybko pojmują, że jest to największa pomoc, jakiej można udzielić potrzebującemu rodziców dziecku.

Autor: Aleksandra Sikorska, psycholog w Stowarzyszeniu SOS Wioski Dziecięce w Polsce

Dlaczego piecza zastępcza?

Dzieci, które z różnych względów nie mogą dłużej przebywać pod opieką swoich rodziców powinny, o ile to tylko możliwe, znaleźć się w przyjaznym, środowisku rodzinnej opieki zastępczej.

Szczególnie kiedy mają za sobą wiele traumatycznych doświadczeń i przeżywają stratę po rozstaniu z najbliższymi, potrzeba im bezpieczeństwa, ciepła oraz stabilizacji. Jest to niezwykle istotne dla dzieci w każdym wieku. Największego znaczenia nabiera dla tych najmłodszych, które są najbardziej wrażliwe na zranienia, całkowicie zależne od opiekunów, a ich prawidłowy rozwój możliwy dzięki indywidualnej relacji i dostrajaniu się do osoby dorosłej. Z drugiej strony nastolatki także wymagają wsparcia świadomych, życiowych przewodników. Takim dzieciom najbardziej potrzebny jest ktoś, kto zdecyduje się dzielić z nimi swoje życie, kto będzie im towarzyszył kiedy wstają i kładą się spać, troszczył się o ich zdrowie, pomagał w nauce, rozwijał zainteresowania, przytulał i ocierał łzy, bawił się oraz cieszył wspólnie spędzanym czasem – ktoś na dobre i złe.Takimi osobami są zastępczy rodzice i opiekunowie.

Prowadzone przez nich rodziny przyjmują pod opiekę dzieci oraz ich rodzeństwo, tak by mogło być razem, wspólnie się wychowywać i okazywać sobie wsparcie. Wychowanie w środowisku rodzinnym to nie tylko intensywny czas wzrastania, ale także przygotowywania do samodzielności. Proces ten przebiega naturalnie podczas wypełniania codziennych obowiązków i podejmowania coraz ważniejszych decyzji odnośnie swojego życia, a tym samym brania za nie coraz większej odpowiedzialności. Zastępcze formy opieki o charakterze rodzinnym, sprzyjają obserwacji dorosłych, tego jak wyrażają swoje emocje i sygnalizują potrzeby, w jaki sposób się komunikują, jak podejmują wyzwania i rozwiązują konflikty, jak przeżywają sukcesy oraz porażki.

Dzięki świadectwu własnego życia opiekunowie wspierają dziecko w budowaniu własnej hierarchii wartości, sprzyjają kształtowaniu określonych postaw, uczą gotowości na podejmowaniu ról społecznych. Bezpieczna relacja z ugruntowanym i świadomym rodzicem czy opiekunem zastępczym, sprzyja stopniowemu odzyskiwaniu zaufania do ludzi i świata. Nabiera to szczególnego znaczenia dla dzieci dotkniętych traumą we wczesnym etapie rozwoju, począwszy od okresu prenatalnego do 7 roku życia. Wówczas zranienia skutkują kształtowaniem się u nich negatywnych przekonań o sobie, innych oraz otaczającej rzeczywistości. Dominuje, wstyd, żal, niskie poczucie własnej wartości i wszechobecny lęk. Owa zmiana możliwa jest dzięki indywidualnemu podejściu zastępczych rodziców i opiekunów, ich cierpliwości, wyrozumiałości, oddaniu, ale również fachowej wiedzy oraz umiejętnościom nabytym w praktyce. One sprawiają, że koszmar z przeszłości ma szansę zamienić się w nową, pozytywną opowieść. Wymaga to poznania i akceptacji historii każdego podopiecznego oraz jego rodziny pochodzenia. Potrzebna jest gotowość do nawiązania kontaktów i podjęcia z nią współpracy. Istotna jest świadomość jakim potencjałem dysponuje dziecko, identyfikacja jego mocnych stron, wiedza o tym co jest „życiowym żaglem”, a co „balastem, utrudniającym swobodną żeglugę i właściwą nawigację”.

Rodziny zastępcze oraz inne formy pieczy rodzinnej, szanując naturalne i zwykle bardzo silne więzi dziecka z jego rodzicami, rodzeństwem oraz krewnymi, dają mu szansę na przynależność i pozytywną identyfikację w ramach innej, ważnej wspólnoty. W efekcie tego dziecko w sytuacji kryzysu może otrzymywać dodatkowe wsparcie w rozwoju, zyskuje niejako „drugą rodzinę”. Ważne jest więc aby dorośli, podejmujący się roli życiowych przewodników, byli nie tylko dobrze do tego przygotowani, ale także gotowi na stałe podnoszenie swoich kompetencji. Mieli świadomość własnych ograniczeń oraz kosztów jakie niesie za sobą opieka zastępcza. Powinni umieć dbać o siebie, zaspakajać swoje potrzeby, odpoczywać i mieć czas na swoje pasje oraz zainteresowania. Istotna jest wspomniana już współpraca z rodziną pochodzenia, ale także wszystkimi partnerami i podmiotami, na których mogą liczyć. Przedstawione wyżej atuty, takie jak bliska, silna relacja z opiekunem, domowa atmosfera, indywidualizacja podejścia do rozwoju i edukacji, bezpieczeństwo, dobrostan, przewidywalność oraz długość opieki dostosowana do potrzeb dziecka, stanowią o skuteczności rodzin zastępczych oraz innych rodzinnych form pieczy zastępczej.

Autor: Tomasz Saj, trener, psychoprofilaktyk i pedagog Stowarzyszenia SOS Wioski Dziecięce.

Czego potrzebują dzieci w pieczy zastępczej?

Osoby, które chciałyby podjąć się opieki nad dziećmi osieroconymi lub opuszczonymi powinny przygotować się do wielkiej zmiany. Dzieci, które w swoim życiu doświadczyły wiele strat, bolesnych przeżyć potrzebują stabilnych emocjonalnie dorosłych, gotowych do podnoszenia własnych kompetencji wychowawczych, otwartych na współpracę ze specjalistami, cechujących się umiejętnością korzystania ze wsparcia i pomocy dla siebie. Dlaczego jest to tak ważne?

Dzieci osierocone i opuszczone potrzebują przede wszystkim stałości, zapewnienia bezpieczeństwa i dobrostanu. Dla tych dzieci niezwykle ważna jest uważna i troskliwa opieka ze strony dorosłych. Pomaganie dzieciom poczuć się bezpiecznie odbywa się poprzez nawiązanie relacji z dzieckiem, późniejsze ich podtrzymywanie i zabezpieczenie. Należy też pamiętać, że każde dziecko ma inną historię, temperament i zasoby. Wiąże się to z dopasowaniem opieki do indywidualnych potrzeb dziecka, bo tu nie zawsze sprawdzą się metody, które znamy z własnych doświadczeń, np. jako rodzica. Wiedza o tym pomaga zrozumieć reakcje dzieci: drażliwość, płaczliwość, czy agresję w sytuacjach pozornie przyjemnych, ale dla dziecka nowych, a w pewnym sensie zaskakujących i stresujących.

Dzieci, które trafiają do pieczy zastępczej niosą ze sobą bagaż doświadczeń, z którymi może, a nawet powinien pomóc poradzić sobie dorosły. Dorosły, który nie ocenia, za to rozumie emocje dziecka, rozumie jego potrzeby i jest gotowy na te potrzeby adekwatnie odpowiadać. Daje też dziecku czas i ma świadomość, że nawet najlepsza zmiana – w tym przypadku nowy dom, może wywoływać różne emocje, także nieprzyjemne. Towarzyszący dziecku lęk i niepewność związane m.in. ze zmianą otoczenia i rozstaniem z bliskimi, wpływają na codzienne funkcjonowanie dziecka w domu i szkole, co z kolei powoduje, że w życiu nowych opiekunów tych dzieci pojawia się wiele zdarzeń nieprzewidywalnych, a nawet stresujących.

Wieloletnie zaniedbania sprawiają, że dzieci wymagają pomocy w różnych obszarach, zarówno edukacyjnym, jak i emocjonalnym, czy zdrowotnym. Innymi słowy opieka nad dziećmi to pomoc w nauce, konsultacje u lekarzy i specjalistów, towarzyszenie dzieciom nawet w prostych czynnościach domowych, uspokajanie i pocieszanie z wielką delikatnością i szacunkiem do dziecka i jego przeżyć. To wymaga ze strony opiekunów godzenia wielu zadań i obowiązków domowych, ale też wytrwałości, siły, empatii, wiary i nadziei również wtedy, gdy efekty własnego zaangażowania wydają się niewielkie. W takiej sytuacji nie można zapominać o sobie. Warto korzystać ze wsparcia specjalistów – psychologów i terapeutów oraz zadbać o relacje rodzinne i przyjacielskie.

Autor: Monika Zarzeczna, koordynator HR ds. rodzinnej opieki zastępczej w Stowarzyszeniu SOS Wioski Dziecięce w Polsce